آب یکی از حیاتی ترین منابع برای حیات، کشاورزی و صنعت است. اما در برخی مناطق ایران، کیفیت آب به دلیل شوری یا تلخی دچار مشکل شده است. این مسئله می تواند تأثیرات گسترده ای بر توسعه اقتصادی، بهره وری کشاورزی و حتی سلامت ساکنین بگذارد. در این مقاله، به بررسی شهرهایی در ایران می پردازیم که با مشکل آب شور یا تلخ مواجه هستند و تأثیر این موضوع بر کشاورزی و صنعت آن ها را مقایسه می کنیم.
چرا آب شور یا تلخ می شود؟
پدیده شوری و تلخی آب معمولاً به دلیل افزایش غلظت نمک ها و مواد معدنی در آب زیرزمینی یا سطحی رخ می دهد. عواملی چون برداشت بی رویه از منابع آب، خشکسالی، نفوذ آب دریا به سفره های آب زیرزمینی و استفاده نادرست از منابع آبی می توانند علت اصلی این مشکل باشند.
شهرهایی در ایران با آب شور یا تلخ
2.1. اهواز
اهواز، مرکز استان خوزستان، با مشکل شوری آب مواجه است. ورود آب شور از خلیج فارس به رودخانه کارون، کم آبی و برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی موجب شده تا آب شرب و کشاورزی در این منطقه شور شود.
- کشاورزی: کاهش کیفیت محصول و کاهش تنوع گیاهی.
- صنعت: صنایع نفتی آسیب مستقیمی از شوری نمی بینند، اما صنایع غذایی و کشاورزی متأثر شده اند.
2.2. زابل
شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان از دیگر مناطق درگیر با آب شور و تلخ است. خشکسالی های مکرر و قطع ورودی آب از رود هیرمند، کیفیت آب را به شدت کاهش داده است.
- کشاورزی: با بحران مواجه شده؛ بسیاری از زمین ها رها شده اند.
- صنعت: توسعه صنعتی محدود و متکی به واردات آب.
2.3. جهرم
در استان فارس، شهر جهرم به دلیل برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی، با مشکل تلخی آب مواجه شده است. کاهش بارندگی نیز بر این وضعیت دامن زده است.
- کشاورزی: درختان مرکبات آسیب دیده اند، هزینه تأمین آب افزایش یافته.
- صنعت: توسعه صنعتی کند است، وابسته به منابع آب پایدار.
2.4. قم
قم از جمله شهرهایی است که هم با شوری و هم با تلخی آب روبه رو است. منابع آب سطحی محدود و کیفیت پایین منابع زیرزمینی مشکلات متعددی ایجاد کرده اند.
- کشاورزی: زمین های کشاورزی به تدریج غیرقابل استفاده می شوند.
- صنعت: صنایع وابسته به آب نظیر تولید نوشیدنی و نساجی دچار بحران شده اند.
2.5. بیرجند
در استان خراسان جنوبی، شهر بیرجند با آب تلخ مواجه است. افت سطح آب های زیرزمینی و کمبود بارش از دلایل اصلی این وضعیت اند.
- کشاورزی: محدود به گیاهان مقاوم به شوری مانند زرشک و عناب.
- صنعت: توسعه صنعتی با محدودیت شدید منابع آب مواجه است.
مقایسه کیفیت آب در این شهرها
| شهر | نوع مشکل آب | شدت شوری/تلخی | منابع اصلی آب | قابلیت تصفیه |
| اهواز | شور | زیاد | رودخانه کارون | متوسط |
| زابل | تلخ+شور | شدید | رود هیرمند + چاه ها | ضعیف |
| جهرم | تلخ | متوسط | سفره های زیرزمینی | پایین |
| قم | شور+تلخ | زیاد | چاه های زیرزمینی | متوسط |
| بیرجند | تلخ | متوسط | منابع زیرزمینی | پایین |
اثر شوری و تلخی آب بر کشاورزی
شوری و تلخی آب باعث کاهش جذب مواد مغذی توسط ریشه گیاهان می شود، که در نهایت به کاهش کیفیت و کمیت محصول منجر می گردد. برای مثال، در جهرم درختان مرکبات در حال خشک شدن هستند و در زابل زمین های کشاورزی رها شده اند. تنها در مناطقی مانند بیرجند، که کشت محصولات مقاوم به شوری مرسوم است، می توان فعالیت کشاورزی را حفظ کرد.
اثر شوری و تلخی آب بر صنعت
صنایع غذایی، دارویی، نساجی و تولیدی که به آب باکیفیت نیاز دارند، در شهرهایی با آب شور یا تلخ با بحران روبه رو هستند. در قم و جهرم، برخی از کارخانه ها مجبور به تأمین آب از منابع بیرونی یا استفاده از دستگاه های آب شیرین کن پرهزینه شده اند. در اهواز نیز صنایع کوچک آسیب دیده اند، هرچند صنایع نفت و پتروشیمی کمتر تحت تأثیر قرار گرفته اند.
6. راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با بحران شوری و تلخی آب در ایران
با توجه به گسترش بحران آب شور و تلخ در شهرهای مختلف ایران، اجرای راهکارهای عملی و علمی ضروری است. در ادامه، مهم ترین راهکارهای پیشنهادی برای کاهش اثرات شوری و تلخی آب در بخش های کشاورزی، صنعت و آب شرب معرفی می شوند:
استفاده از فناوری آب شیرین کن در مقیاس صنعتی
توسعه و نصب دستگاه های آب شیرین کن به ویژه در مناطق نزدیک به منابع آب شور (مانند خلیج فارس و دریای عمان) می تواند کمک بزرگی به تأمین آب مورد نیاز صنعت و شرب کند. استفاده از فناوری های اسمز معکوس (RO) و تبخیر حرارتی در مقیاس وسیع، راهکاری قابل اجرا برای شهرهایی مثل اهواز، بوشهر و چابهار است.
مزایا:
- تولید آب با کیفیت بالا
- کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی
- قابل استفاده برای صنعت و مصارف خانگی
احیای قنوات و مدیریت اصولی منابع آب زیرزمینی
قنوات به عنوان یک سیستم سنتی و پایدار تأمین آب، در بسیاری از مناطق ایران قابل احیا هستند. احیای قنوات همراه با اجرای طرح های مدیریت هوشمند منابع آب زیرزمینی، از کاهش کیفیت و کمیت آب جلوگیری می کند.
اقدامات لازم:
- ثبت دقیق منابع آب زیرزمینی
- جلوگیری از برداشت های غیرمجاز
- استفاده از حسگرها و داده برداری لحظه ای برای پایش منابع
توسعه کشاورزی مقاوم به شوری
تغییر الگوی کشت به سمت گیاهان مقاوم به شوری، مانند جو، گندم مقاوم، زعفران، زرشک و عناب، یکی از مهم ترین اقدامات برای حفظ بهره وری کشاورزی در مناطق دارای آب شور یا تلخ است.
مزایا:
- کاهش نیاز به آب شیرین
- افزایش مقاومت محصولات در برابر تنش های محیطی
- پایداری اقتصادی برای کشاورزان
بازچرخانی پساب های صنعتی و کشاورزی
استفاده مجدد از پساب های تصفیه شده به ویژه در بخش کشاورزی و صنعت، می تواند نیاز به منابع آب تازه را به شدت کاهش دهد. این فناوری در شهرهایی مانند قم و یزد که منابع آبی محدود دارند، بسیار کاربردی است.
اقدامات مهم:
- ایجاد سیستم های تصفیه پیشرفته
- آموزش بهره برداران برای استفاده ایمن از پساب ها
- اتصال پساب های شهری به شبکه های آبیاری
آموزش و فرهنگ سازی مصرف بهینه آب
یکی از مؤثرترین راهکارها، تغییر رفتار مصرف کنندگان است. با آموزش مردم و مسئولین در زمینه صرفه جویی، استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب، و ارزش گذاری واقعی به منابع آبی، می توان مصرف را مدیریت کرد.
راه های اجرا:
- کمپین های آگاهی رسانی در مدارس، رسانه ها و فضای مجازی
- ارائه مشوق های دولتی برای نصب تجهیزات کم مصرف
- آموزش کشاورزان برای استفاده از آبیاری قطره ای و تحت فشار